Zamek Rabsztyn

Historia
1 poł XIV ? - domniemane początki zamku. W opisie Długosza Rabsztyn to "góra kamienna, słynna zamkiem pobliskim miastu Olkusz, otoczonym bogatymi złożami ołowiu". Brak jednak wzmianek o jego początku. Nie znajdujemy ich również w dziele Janka z Czarnkowa. Może to dowodzić starszej, przedkazimierzowskiej metryki, sięgającej może czasów rozdrobnienia dzielnicowego. Niepotwierdzona źródłowo tradycja przypisuje powstanie zamku Toporczykom, może jeszcze w XIII wieku (1),
ostatnia ćw. XIV w. - po śmierci Kazimierza Wielkiego twierdza dostała się za długi w ręce możnowładztwa małopolskiego. Zamek w zastawie posiadali Leliwici-Melsztyńscy,
1396 - pierwsza wzmianka źródłowa, dotycząca Rabsztyna. Wymienia się w niej kapelana z zamkowej kaplicy,
1398 - w dokumentach pojawia się, bliżej nieznany, Iwo z Rabsztyna,
1399 - w bitwie przeciwko Tatarom pod Worsklą ginie Spytko z Melsztyna. Zamek wraz z przyległymi wsiami otrzymuje wdowa po nim, Elżbieta Melsztyńska,
1400 - w dokumentach wzmiankowany jest Jan Lork (Lorek), burgrabia rabsztyński,
1403 - Jagiełło zezwolił Piotrowi Szafrańcowi, podstolemu krakowskiemu, na wykup królewszczyzny rabsztyńskiej z rąk Elżbiety za 1100 grzywien (suma zastawu wynosiła 1000 grzywien). Nie wiemy, czy do realizacji transakcji faktycznie doszło, jeśli to władanie Szafrańców było chwilowe,
1 ćwierć XV w. - Rabsztyn z wsiami pozostaje w składzie dóbr synów Elżbiety i Spytka; Jana i Spytka. W podziale dóbr między braćmi zamek przypadł Janowi,
1412 - częściowy remont zamku. Z dokumentu wydanego 13 stycznia tegoż roku wynika, iż rajcy olkuscy potwierdzają, iż na prośbę wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa na przebudowę wieży i budowę studni wydatkował 52.5 grzywny mieszczanin olkuski, Piotr Kromer,
1431 - umiera Jan Melsztyński. W imieniu małoletniej córki Jadwigi Księskiej (z Książa) majątkiem włada na krótko wdowa po Janie, Anna. 11 grudnia zapadł wyrok królewski, na mocy którego Anna ma oddać swemu szwagrowi Spytkowi w posiadanie całe mienie swej córki, a więc m.in. Rabsztyn,
1434 (?) - 39 - zamek we władaniu stryja małoletniej Jadwigi, Spytka, kasztelana bieckiego, znanego ze swego zaangażowania w ruch husycki,
1439 - Spytko, za napad na zgromadzony w Korczynie dwór i radę królewska, "gdzie stanowiono prawa na odszczepieńców" złupienie niektórych senatorów i klasztoru Franciszkanów, ścigany legł pod Grotnikami, a majątek (m.in. zamki w Melsztynie i Rabsztynie) uległ konfiskacie. Jak się przypuszcza, od tego momentu Rabsztyn zaczął stanowić królewszczyznę, czyli starostwo niegrodowe,
1441 - na wiecu sądowym w Krakowie, dn. 2 pażdziernika, Jadwiga zeznała publicznie, że Jan Oleśnicki wraz synem Zbigniewem zwrócili jej zamek Rabsztyn i miasto Książ, ze wszystkimi dobrami ruchomymi i nieruchomymi. Następnie Jadwiga unieważniła wszystkie umowy i zobowiązania zawarte między Oleśnickimi a stryjem jej Spytkiem i z nią, wymówiwszy sobie jeden warunek, by o wszystkim milczano na wieki. To anulowanie pretensji przeprowadzono przed zamążpojściem Jadwigi,
1441 - ślub Jadwigi Księskiej z Andrzejem Tęczyńskim (zawarty pomiędzy 2.10 a 27.11 kiedy to w dokumentach występuje już jako żona Andrzeja). Jadwiga w posagu wniosła miasto Książ Wielki z wsiami oraz zamek Rabsztyn, który od czasów Spytka był wieczystą dzierżawą w rękach Melsztyńskich. Andrzej Tęczyński był trzecim synem Andrzeja i Anny z Goraja. Odziedziczył po matce dobra kraśnieńskie. Syn Andrzeja Jan zwał się już Rabsztyńskim,
1442 - 3 marca zawarta zostaje umowa pomiędzy królem Władysławem a Andrzejem Tęczyńskim, tej treści jaką poprzednio zawarł Jagiełło z Janem i Spytkiem z Melsztyna, którym zlecił na ich koszt konserwacje zamku, "pod kontrolą i potwierdzeniem rachunków przez rajców olkuskich", czego Melsztyńscy nie przeprowadzili. Wprawdzie remont zamków należał do króla, ale ów nie mając zwykle środków na to składał ten obowiązek na dzierżawcę, którego zapisy w ten sposób rosły i dzierżawa przedłużała się w nieskończoność,
1443 - Andrzej przeprowadzana reparacje murów zamkowych, wówczas powstaje ceglana nadbudówka wieży (?),
1461 - w tumulcie powstałym na tle obrazy płatnerza zabity zostaje Andrzej Tęczyński. Jeden ze skazanych rajców krakowskich, Marcin Bełza, miał odsiadywać karę w lochach rabsztyńskiego zamku (2),
1487 - wzmiankowane są Chrząstowice, "blisko zamku Rabsztyn,
1502 - Jan z Tęczyna, jako marszałek dworu królewskiego, sprzedaje należącą do zamku hutę ołowiu Kasprowi Kizingerowi za 90 grzywien,
1507 - jako dziedzic dóbr po Janie z Tęczyna występuje Andrzej Rabsztyński z Tęczyna, kanonik krakowski, wraz z matką Barbarą,
1509 - Zygmuny Stary zezwala Spytkowi z Jarosławia, kasztelanowi krakowskiemu, na wybranie 2000 fl. Na zamku Rabsztejn i wsiach z racji udzielenia [skarbowi] pożyczki na potrzeby wojny wołoskiej,
1510 - Spytek z Jarosławia kasztelan krakowski odzyskuje zapis 1500 florenów od króla Zygmunta Starego na zamku Rabsztyn i wsiach z racji udzielenia pożyczki na opłacenia żołdu,
1511 - za sumę 4000 florenów zamek przejmuje Andrzej z Kościelca, skarbnik królewski,
1515 -Jan Boner, bankier króla Zygmunta Starego, otrzymuje za długi starostwa rabsztyńkie i ojcowskie, oraz w zarząd żupy krakowskie,
1523 - podczas podróży w interesach umiera we Wrocławiu Jan Boner, zamek przechodzi w ręce Seweryna Bonera z Balic, właściciel pobliskiego Ojcowa, a wkrótce także Ogrodzieńca. Podpisujący się jako starosta rabsztyński, stał się Boner największym posiadaczem dóbr królewskich w olkuskim a zarazem jednym z najbogatszych magnatów małopolskich,
1549 - umiera Seweryn Boner, starostwo rabsztyńskie odzieczył najstarszy z jego synów, Jan,
1556 - w gościnie u Jana przebywa na zamku Jan Łaski, jeden z duchowych przywódców innowierców polskich, jedna z barwniejszych postaci tego okresu,
1564 - starostą rabsztyńskim zostaje Seweryn, młodszy z synów Seweryna Bonera i jego drugiej żony - Jadwigi Kościeleckiej,
1570 - wzmianka: "przyjechaliśmy na grunt wsi, którą zwą Zederman, która należy do Rapstina zamku KJM, którą dzierży pan Seweryn Bonar, starosta rabsztyński",
1574 - na dwór Henryka Walezego dociera skarga chłopów ze wsi Łąka, którym Boner zniósł wolniznę i zawłaszczał dziesięcinę,
1581 - według regest. pobor. Do zamku rabsztyńskiego należą wsie: Kosmołów, Zederman, Sienniczno (w par. Przeginia), Bogucin, Pomarzany (w par. Olkusz), Gołczowice (par. Chechło). Sewereyn Boner trzyma takżę w dzierżawie wsie królewskie Osiek i Zimnodół,
1583 - 12 czerwca hetman Jan Zamojski żenił się z bratanicą króla Stefana Batorego, Gryzeldą. Wedle tradycji część uroczystości odbyć się miała na zamku w Rabsztynie. W rzeczywistości przyjęcie weselne odbyło się na Wawelu w dawnym dworze Tęczyńskich, zwanym Rabsztyn (3),
1587 - dowódca załogi zamkowej, pułkownik Gabriel Hołubek rozbił nieopodal zamku posiłki wojskowe, ciągnące ze Śląska na pomoc oblegającemu Kraków Maksymilianowi Habsburgowi, dowodzone przez Hansa Schlicka von Lorz, jego brata Krzysztofa i i Henryka Promnitza. W porozumieniu z górnikami olkuskimi, z dwóch stron jednocześnie zaatakował wrogie oddziały, które "rozproszył, zabrawszy wielu jeńców i tabor niemogący uciekać po tutejszych piaskach i kamieniach". W następnym roku Hołubek zginął w bitwie pod Byczyną (4),
1592 - umiera Seweryn Boner młodszy, cały majątek przechodzi w ręce Firlejów i ich spadkobierców,
1592 (?) - starostą rabsztyńskim zostaje Mikołaj Wolski (zm. 1630), marszałek wielki koronny, m.in. właściciel sześciu kamienic w pobliskim Olkuszu. Budowa tylko jednej z nich kosztowała 6 tysięcy florenów, pocz.XVII w. - przebudowa starego zamku i wzniesienie od strony wschodniej pałacu, reprezentacyjnej siedziby magnackiej. Wspomnianą przebudowę dotychczasowe opracowania przypisują Mikołajowi Wolskiemu bądź Zygmuntowi Myszkowskiemu. Prawdopodobnie prace, rozpoczęte z dużym rozmachem przez Wolskiego, ukończył niedługo przed wojnami szwedzkimi, Myszkowski,
1612 - córka Myszkowskiego Anna wychodzi za mąż za Mikołaja Komorowskiego, wnosząc w wianie m.in. zamek w Rabsztynie,
1615 - sufragan krakowski, ks. Tomasz Oborski wzywa do uiszczenia zaległej od 1606 roku dziesięciny młynarza Jerzego, na rzecz plebana olkuskiego, ks. Jana Godeckiego,
1633 - 37 - posesorem starostwa, po śmierci Komorowskiego był Tomasz Zamoyski,
1638 - w styczniu starostwo rabsztyńskie otrzymał Samuel Rylski h. Ostoja, podkomorzy koronny,
1649 - Samuel Rylski odstępuje starostwo Rabsztyńskie Aleksandrowi Płazie h. Topór,
ok. 1652 - storostwo rabsztyńskie dostaje się w ręce Stefana Korycińskiego, kanclerza wielkiego koronnego,
1656 - zamek w rękach kanclerza koronnego Stefana Korycińskiego,
1658 - po jego śmierci zamek w użytkowaniu wdowy po nim, Anny Petronelli Gembickiej, bratanicy biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego,
1657 - zamek zostaje spalony przez szwedów,
1665 - lustracja królewszczyzny rabsztyńskiej opisuje stan zamku po najeździe szwedzkim; "Zamek na skale przyrodzoney compectitur latifundium nie małe, który od Szwedów na ustępowaniu spalony jest. Propugnacula pierwsze od mostow, które są dwa, wały staroświeckie sypane z fosami sutemi do bramy wiezdney, która tylko jedna jest. Na niey mieszkanie z izbą jedną, gdzie pan podstarości mieszka, ta tylko nie zgorzała, tylkp wschdy, które JMPani kanclerzyna naprawić kazała. W tejże bramie na dole piekarnia mała. Pokoje po obu stronach kosztowne, ale w ruinę poszły. Aby jednak i same mury przepalone per tempestates cali do końca nie padły, JMPani kanclerzyna koronna kosztem swym jedną stronę balkami i kozłami opatrzywszy, gontami pobić kazała, i na drugą stronę belki kosztem swym także zanieść rozkazała, wiązanie postawić i gontami pobić deklarowała się. Lecz do restauracyjej tak jako było, kosztu niemało potrzeba. Trzecia strona naiwiększa, ktorą nieboszczyk pan Myszkowski Marszałek Wielki Koronny z gruntu wymurował, o 40 circiter plus minus pokojach, ta iako tylko z fundamentu wywiedziona była, w murze tylko samym stoi". Owczesne starostwo niegrodowe, w powiecie krakowskim, obejmowało: zamek wraz z folwarkiem i wsie: Kosmołów, Zederman, Zimnodół, Osiek, Sienniczno, Racławice, Łęki, Bogucin, Gołczowice, Pomarzany i Ponik,
do 1680 - dobra rabsztyńskie pozostawały w rękach księcia Michała Kazimierza Radziwiłła, Podkanclerzego i Hetmana Wielkiego Litewskiego. Po jego śmierci starostwo przeszło w dożywotnie posiadanie jego żony Katarzyny, zmarłej w 1694 roku,
do 1713 - starostwo rabsztyńskie w rękach Aleksandra Pawła Sapiehy,
1713 - starostwo rabsztyńskie dołączone zostało do dóbr Aleksandra Dominika Wielkopolskiego i jego małżonki Ludwiki Marii, z domu Sapiehów, właściciela Skały i Żywca, za zgodą króla Augusta III,
1765 - kolejna lustracja opisuje stan obiektu: "Wjeżdzjąc do zamku, brama, nad tą rezydencyą spustoszała. W dziedzińcu po prawej stronie wieża na skale bez przykrycia, w niej pokojów spustoszałych 4. Rezydencya quondam o 3 kondygnacyach spustoszała, same mury tylko stoją, częściowo poobalane. Stajnie i insze pomieszkania spustoszałe; studnia w skale wykuta, murami obalonemi zawalona",
1771 - jako starosta rabsztyński źródła odnotowują Stanisława Kostkę Gadomskiego, Podkomorzego sochaczewskiego, opłacającego kwarty złp 3145 gr.20,
1775 - 1788 - w tych latach funkcję starosty rabsztyńskiego pełni Aleksander Sariusz Remiszewski, odnotowany w składzie działającej od 1788 roku w Olkuszu komisji Boni Ordinis,
1783 - wizytator ks. Kan. Ptaszyński pisze: "Rabsztyn zamek pusty, pod którym dwór starościński i karczma pół mili Sikorka, zamykająca w sobie chałup 4 półćwierci mili od kościoła w odległości",
1788 - 1792 - majątek rabsztyński trafia w ręce Kazimierza Mieszkowskiego, płacącego rocznej intraty zł. 15,618 gr den.4,
1789 - ostatnia z zachowanych lustracji opisuje zamek, wraz z przyległym dworem starościańskim oraz (w dalszej części) przyległym majątkiem następująco:"Zamek na skale wystawiony spustoszały, połowa jego tylko murów, rozwaliny stoją: na drugiej połowie dach do reszty spada, przez co już pokoje pognieły. Rezydencya Starosty z izbami, spiżarnią, dobrze utrzymane, dachem gontowym pokryte. Folwark przystawiony do muru. Studnia bardzo głęboka w skale wykuta, nowo wyreparowana, dachem pokryta. Szpiklerz pod gontami z piętrem porządny; stodoła o 2 boiskach; browar pod gontami, z suszarnią, palarnią, izbą do roszczenia słodu, izbą dla pisarza i z szpiklerzem ... "
1791 - zachowana wzmianka opisuje zamek następująco: "Zamek jest spustoszały, tak że połowa jego murów stoi w ruinie. Obok zamku znajduje się rezydencja starościańska. Do muru zamkowego przystawiony folwark", w miejscowości mieszkało 29 osób, koniec XVIII w. - powstają pierwsze, zachowane wizerunki Rabsztyna. Najstarszą jest prawdopodobnie akwarela Z. Vogla, przedstawiająca zamek od strony północno-wschodniej (por. niżej wykaz ikonografii),
1792 - Kazimierz Mieszkowski zostaje prywatnym właścicielem zamku, w późniejszym okresie jako właściele wymieniani są: niejaki de Poncet a następnie Beniamin Godeffroy (zm. W 1815 roku),
1826 - dobra rządowe Rabsztyn i Czubrowice składały się z folwarku Rabsztyn, wsi: Skulskie, Sikorka z browarkiem, Bogucin, Gołcowice, młyn, tartak, stępy oraz browarek; folwark Hutki, wieś i młyn Hutki, młyn Koślickiego, wieś Pomarzany z dwoma browarkami, folwarczna realność Roznos, wsie: Kosmołów, Zederman, Zimnodół, Osiek, Sienniczno, Czarnogóra, Racławice, Ziemnodole, folwark Czubrowice i wieś z młynem Czubrowice,
1827 - wieś Rabsztyn liczy 5 domów i 45 mieszkańców,
ok. 1830 - na bazie saletry, odzyskiwanej z tynków i zapraw wapiennych zorganizowano w Rabsztynie fabrykę prochu na cele powstania listopadowego. Podobne przedsięwzięcia organizował Wincenty Nieszkoć w Ojcowie, Pieskowej Skale, Stopnicy i Szydłowie, ok. połowy XIX wieku - jeden z opisów tak przedstawia zamek: "Była to raczej w rzeczy samej niewielką z wapiennego kamienia w czworogran budowla, wysoka jednak strażnica i skała którą się zaraz poza tą strażnicą znajduje, tworząc niejako przedłużenie murów zamkowych z daleka nakazująca nadawały jej postawę i do dziś dnia zwaliska te nad całą okolicą panującymi czynią, przedstawiając oku widok prawdziwie godny pędzla malarza. Pięć gór skalistych i jodłowym lasem porosłych otacza tę ruinę dookoła, a pod jej stopami szeroko rozciąga się gorące piasków olkuskich morze. Część mieszkalna rabsztyńskiego zamku zbudowana była na piętro, i obszerniejszą niż w innych tego rodzaju budowlach. Wjazdowa brama znajdowała się od strony północnej, a przystępu do niej bronił głęboki przekop opatrzony mostem zwodzonym. Piwnice były obszerne a nawet mówi podanie, że się łączyły lochem podziemnym z jaskinią znajdującą się w jednej z 5ciu skał okolicznych",
1853 - Józef Wiślicki pisze: "Obecnie Rabsztyński zamek stanowi wysoka wieża w połowie z piaskowcu, a w połowie z cegły zmurowana i na skale oparta. Nowożytni ekonomiści starają się korzystać z niepotrzebnych zwalisk, zabierając ciosy i kamienie do budowy browaru i t. podobnych przedsięwzięć".

Przypisy:
(1) -Informacje o związku Rabsztyna z Toporczykami znajdziemy m.in. w wydanym w 1534 "Opisie włości Pomorzańskich" Seweryna Bonea, a także w Herbarzu B. Paprockiego (1584) który wspomina, że protoplasta rodu - Nawój z Morawicy jeszcze przed lokacją Tenczyna w 1318 roku podpisywał się "de Rabstyn". ,
(2) - Do informacji tej należy podchodzić z dużą ostrożnością, jako że podawana zwykle data (1456) wyprzedza samo zajście, w którym zginął Tęczyński.,
(3) - Dwór Tęczyńskich (dwór Rabsztyn, kamienica Rabsztyn) zbudowano z końcem XIV lub w początkach XV wieku, wzmiankowany w źródłach po raz pierwszy w 1420, następnie w 1449 roku, własność rodziny Tęczyńskich. W 1548 dwór od Tęczyńskich nabył król Zygmunt August. Już w następnym roku zabudowania dworu zgorzały w wielkim pożarze wawelskiego wzgórza. Przebudowany według projektu Galeaciego i Thomasiego (około roku 1560), w roku 1583 oddany został Janowi Zamojskiemu w dożywocie. W tymże roku odbył się ślub Jana Zamoyskiego, szeroko opisany w dziele A. Gwagnina Kronika Sarmacyey Europeyskiey, Kraków 1611, skąd zaczerpnięto zapewne owo przekłamanie. Pisze Gwagnin, iż wesele odbyło sie w: "... sali na to kosztem zbudowanej, w zamku [tj. na Wawelu, przyp. aut.] na Rabsztynie ... ". Podczas prac porządkowych w 1828 roku dwór Rabsztyn wyburzono.,
(4) - W początku siedemnastego wieku Stanisław Grochowski poświęcił Hołubkowi wiersz: Twe pułhaki twe rusznice / By ogromne błyskawice / Strach przed sobą prowadziły / A z Niemców trupy czyniły / Same u Rabsztyna skały/ Zdumiawszy się oglądały / Hołubku! Sławny rycerzu / Póki żywioły w przymierzu / I dokąd słońce na niebie / Nie przepomną w Polsce ciebie!.,

Opracował dr Sławomir Dryja